ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑΤΑ

Νανουρίσματα:   Αρχικά, τα δημοτικά τραγούδια, τα τραγούδια του λαού, που χρησιμοποιούσαν για να κοιμίζουν τα παιδιά. Αργότερα, όλα τα τραγούδια που χρησιμοποιούνται για να κοιμούνται τα παιδιά... 

   Ως δημοτικά τραγούδια ανήκουν στα κοινωνικά.

Γνωρίσματα:

-Επίκληση στον ύπνο, στους Αγίους και την Παναγία ( ως  το διαχρονικό σύμβολο μητρότητας)

-Γεμάτα φαντασία, τρυφερότητα, υποσχέσεις, ελπίδες για ένα καλύτερο μέλλον. Έκφραση της μητρικής τρυφερότητας και  υπερπήδηση της πραγματικότας, μέσω της προβολής των πόθων και των προσδοκιών της μάνας για το παιδί της.

-Με μονότονο, υποβλητικό ρυθμό, επαναλαμβανόμενα μοτίβα-Υπερβολή (έπαινοι του μωρού = προβολή των προσδοκιών της μητέρας για αυτό), επαναλήψεις, αντιθέσεις, προσωποποιήσεις και έντονο το στοιχείο της Φύσης (γενικότερα γνωρίσματα της δημοτικής ποίησης)

- η συχνή χρήση επιφωνημάτων στην αρχή, στα ενδιάμεσα και στο τέλος. 

          -Τα νανουρίσματα παρουσιάζουν παραλλαγές από περιοχή σε περιοχή, ανάλογα με την τόπο προέλευσής τους. Στα νανουρίσματα των νησιών υπάρχει συχνά αναφορά στη θάλασσα, τα καράβια και τον ήλιο ενώ στις ηπειρωτικές περιοχές, γίνεται αναφορά στα βουνά τις πεδιάδες στην κτηνοτροφία καθώς και στις καλλιέργειες και τα σπαρτά.

- Τα νανουρίσματα συνοδεύονται από αργές, λικνιστικές κινήσεις.

Α. Να μου το πάρεις ύπνε μου

v      Γλώσσα

                Η γλώσσα είναι η δημοτική, που λειτουργεί κυρίως μέσα από το ουσιαστικό και το ρήμα και λιγότερο μέσα από το επίθετο. Τα μόνα επίθετα που απαντώνται στο δημοτικό τραγούδι είναι το «δροσερός», που αποδίδει μια σταθερή ιδιότητα στο Βοριά, το «χρυσός», για να χαρακτηρίσει το μικρό παιδί παραπέμποντας είτε στην οικονομική του επιφάνεια είτε στην αξία του, καθώς και το «αργυρή», που αναφέρεται στην κούνια. Επομένως, η γλώσσα μέσα από τη συνδυαστική χρήση του ουσιαστικού και του ρήματος γίνεται πυκνή.

v      Στιχουργική

Ο στίχος είναι ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος παροξύτονος, με άλλα λόγια η στιχουργική μορφή που απαντάται στα περισσότερα δημοτικά τραγούδια.

v      Εκφραστικά μέσα – Μοτίβα

1. Προσωποποίηση: Προσωποποιούντα τα φυυσικά στοιχεία. Είναι το κυριότερο σχήμα λόγου στο τραγούδι. (στίχ. 1: «Ύπνε μου» στίχ. 3: «Βάλλω...πελάγου», στίχ. 6: «κι ο κυρ. ... πηγαίνει, στίχοι 8-9: «Μήνα...αγαπημένοι;»).

2. Μεταφορά: (στίχος 12: «χρυσόν υγιόν εβίγλιζα στην αργυρή του κούνια»).

3. Αντίθεση: μάλωνες – αγαπημένοι (στίχοι 8-9).

4. Εικόνες

5. ασύνδετο : στίχ. 3-4

Τα Μοτίβα που απαντώνται στο συγκεκριμένο δημοτικό τραγούδι –νανούρισμα είναι:

α. ο αριθμός τρία που θεωρείται συμβολικός (στίχοι 1-2).

β. τα άστοχα ερωτήματα (στίχοι 7-12) με τα οποία αρχικά διατυπώνεται μια λανθασμένη – άστοχη ερώτηση, η οποία στη συνέχεια αναιρείται (άρση) και ακολουθεί τέλος η σωστή διατύπωση αυτού που ισχύει(θέση).

γ. επαναλαμβανόμενοι στίχοι / επαναλαμβανόμενες εκφράσεις: τρεις βίγλες (στίχοι 1-2), ο κυρ Βοριάς ο δροσερός (στίχοι 4 και 6), Μήνα ...αγαπημένοι (στίχοι 8-11).

δ. ο παμψυχισμός : τα άψυχα αποκτούν φωνή και ανθρώπινη συμπεριφορά

ε. ο νόμος των τριών : τρία στοιχεία - Βοριάς ,  Ήλιος,  Αετός

v      Υπάρχει διαφορά ύφους ανάμεσα στο α΄ μέρος του ποιήματος, που είναι λυρικό, και στο β΄ μέρος, που είναι αφηγηματικό.

v      Στο α΄ μέρος υπάρχει επίκληση (στον ύπνο να πάρει το παιδί) και υπόσχεση (να εξασφαλίσει η ίδια η μάνα τους φύλακες που θα το προστατεύουν στον ύπνο του). Αν δηλ. ο ύπνος πάρει το παιδί, τότε εκείνη αναλαμβάνει  να φροντίσει  για την ασφάλειά του. Ο στ. 2 αναπτύσσεται με βάση το τριμερές σχήμα (3 βίγλες, 3 βιγλάτορες κι οι 3 αντρειωμένοι).

v      Ο ήλιος, ο αετός κι ο κυρ Βοριάς → σύμβολα δύναμης. Οι τρεις βιγλάτορες αποτελούν σύμβολα δύναμης αναγκαία για την προφύλαξη του παιδιού (είναι αντρειωμένοι, όπως θα γίνει μελλοντικά το παιδί), αλλά δείχνουν και πόσο  πολύτιμο είναι  το βρέφος για τη μητέρα. *

v      Η αντιθετική ανάπτυξη «τον Ήλιο στα βουνά, τον αετό στους κάμπους, τον κυρ Βοριά ανάμεσα πελάγου» εικονίζει με παραστατικότητα το πλάτος στο οποίο επεκτείνεται η δύναμη των φρουρών, ώστε να καλύπτει όλη τη γη.

v      Στο β΄ μέρος η μητέρα αφηγείται το επεισόδιο με τον κυρ Βοριά και το διάλογο με τη μάνα του. Οι στίχοι 5-6 με τη δομή πάλι του τριμερούς σχήματος αντιστοιχούν στους 3-4. Ο ήλιος έχει προκαθορισμένο χρόνο για τη φύλαξη του παιδιού, όπως και ο αετός. Ο διάλογος  όμως του κυρ Βοριά με τη μάνα του προβάλλει τη διάρκεια της προστασίας που αυτός παρέχει στο βρέφος. Η μάνα του εκφράζει την ανησυχία  της  με ένα σχήμα επαναφοράς («πού ‘σουν χτες, πού ‘σουν προχτές, πού ‘σουν την άλλη νύχτα;»). Οι 3 νύχτες είναι συμβατικός αριθμός, που δείχνει μεγάλη διάρκεια. Ακολουθούν τα άστοχα ερωτήματα, που τονίζουν την αιτία της απουσίας του κυρ Βοριά και τη μεγάλη αξία του παιδιού που ανέλαβε να προστατεύει. Η αξία αυτή ενισχύεται με τα επίθετα «χρυσό» και «αργυρή», αν δεχτούμε ότι χρησιμοποιούνται μεταφορικά. Ο ρόλος του διαλόγου του κυρ Βοριά με τη μάνα του είναι να τονίσει τη διαρκή προστασία που προσφέρει στο πολύτιμο για τη μάνα βρέφος.

[*α. Ο Ήλιος, που προσωποποιείται, είναι το πιο σημαντικό και το πιο λαμπερό ουράνιο σώμα* είναι ο κυρίαρχος του ουρανού και από ψηλά εποπτεύει τα πάντα, ιδιαίτερα τα ψηλά βουνά.

β. Ο αετός είναι το πιο δυνατό πουλί, ο βασιλιάς των πουλιών, έχει οξύτατη όραση και πετάει ψηλά, επομένως είναι κατάλληλος για φρουρός — στον κάμπο.

γ. Η δύναμη, η ορμή και η βιαιότητα του βοριά φαίνεται πιο πολύ στη θάλασσα, όπου κυριαρχεί, και γι' αυτό ορίζεται ως φρουρός σ' αυτή την περιοχή. Ο κυρ Βοριάς (προσωποποίηση και εδώ) στα δημοτικά τραγούδια είναι δυνατός και απειλητικός, ορμητικός και βίαιος · αλλά και εδώ, στο νανούρισμα, η μάνα του τον παρουσιάζει εριστικό {μήνα... μάλωνες}· ωστό­σο αυτός υποτάχτηκε στην εντολή της μάνας του βρέφους, το οποίο φρουρού­σε με αφοσίωση επί τρεις νύχτες, όταν οι άλλοι δύο φρουροί το παραμελούσαν: ο Ήλιος απουσίαζε και ο αετός κοιμόταν]

β. κοιμήσου αστρί

v      Θέμα: τα όνειρα της μάνας για πλούσιο γάμο της κόρης και η ευχή να την προστατεύει η Παναγία. Διακρίνεται επίσης  η σημασία του γάμου για τη γυναίκα και η σύνδεση του πλούτου με την ευτυχία σε μια εποχή που χαρακτηριζόταν από ανασφάλεια και στέρηση.

v      Ενότητες: Μία νοηματική ενότητα ολόκληρο

Περιεχόμενο: λυρικό (εκφράζει συναισθήματα και ενδόμυχες επιθυμίες)

v      Γλώσσα: απλή δημοτική, πολύ κοντά στον προφορικό λόγο. Επικρατούν ρήματα και ουσιαστικά που δίνουν κίνηση και ζωντάνια.

v      Στίχος: ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος, παροξύτονος

Ομοιοκαταληξία: ζευγαρωτή

v      Εκφραστικά μέσα : εικόνες, επαναλήψεις (κοιμήσου), μετωνυμίες (αστρί, αυγή, νιο φεγγάρι), υπερβολές (και σου το τελειώνουνε σαρανταδυό μαστόροι), τριμερές σχήμα (στ. 1), μεταφορά (στ. 8), ασύνδετο (στ. 1, 7, 8) . Με τις μετωνυμίες και το τριμερές σχήμα επαινείται η ομορφιά της κόρης. Οι επαναλήψεις (κοιμήσου), οι ευχές (στ. 12) και οι υποσχέσεις δηλώνουν τα συναισθήματα της μάνας για την κόρη.

Επίσης, με την επανάληψη της προτροπής "κοιμήσου" στην αρχή κάθε στίχου το νανούρισμα αποκτά ρυθμό και μουσικότητα που οδηγούν στο επιθυμητό αποτέλεσμα του ύπνου.

v      στ. 3,4,5: χρυσά σου, διαμαντικά σου, πάπλωμα στην Πόλη=οι υποσχέσεις της μάνας είναι προβολή των επιθυμιών της. Είναι η λαχτάρα της η κόρη να κάνει πλούσιο γάμο.

v      Στο νανούρισμα για κορίτσι, στον πρώτο στίχο προβάλλεται η ομορφιά του µε τις µετωνυμίες  «αστρί, αυγή, νιο φεγγάρι», ενώ στο δεύτερο προβάλλεται ο προορισμός του: «που να σε χαρεί ο νιος που θα σε πάρει». Όλη η φαντασίωση  ενός μεγαλείου και μιας πολυτέλειας, μέσα στα οποία θα αναδειχτεί η ομορφιά, κλιμακώνεται µε τις αναφορές της μάνας στις μεγάλες αγορές της Πόλης και της Βενετιάς, όπου έχουν παραγγελθεί τα στολίδια και τα προικιά της κόρης. Εξάλλου, το πάπλωμα που ράβεται στην Πόλη παραπέμπει στο γαμήλιο πάπλωμα, που μαζί µε τα προικιά μεταφέρεται και στρώνεται στο καινούριο σπίτι της νύφης. Επίσης, ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι το γεγονός ότι εδώ η κούνια δεν είναι πολύτιμη όπως στο προηγούμενο νανούρισμα. Είναι μια απλή κούνια µε «παχιά πανιά». Ακόμα, ο παραστάτης που επικαλείται εδώ η μητρική αγάπη είναι μια άλλη γυναίκα και μάνα: «η Παναγιά η δέσποινα» (διαχρονικό και θρησκευτικό σύμβολο μητρότητας).

v      Στο δεύτερο τραγούδι η φαντασία της μάνας αναπλάθει δημιουργικά λαϊκές διηγήσεις για τις αρχοντοπούλες του Βυζαντίου. Αυτό γίνεται στους στ. 3-10, στους οποίους η μάνα δημιουργεί έναν κόσμο φανταστικό και γίνεται η αρχόντισσα με τα πολλά πλούτη, που ετοιμάζει από τώρα την πλούσια προίκα της κόρης της. Η κόρη βέβαια, όπως ταιριάζει σε μιαν αρχοντοπούλα, πρέπει να προικιστεί πλουσιοπάροχα, με είδη που θα τα προμηθευτούν από τα πιο πλούσια εμπορικά κέντρα της Ανατολής και της Δύσης: χρυσαφικά και είδη οικιακού ρουχισμού από την Πόλη - διαμαντικά και ρούχα από τη Βενετία. Μέσα στο ίδιο κλίμα των μεγαλείων, της αρχοντιάς και της πολυτέλειας είναι και το γαμήλιο πάπλωμα που έχει παραγγελθεί στην Πόλη, ενώ η έκφραση σαρανταδυό μαστόροι, που προβάλλει έναν απίστευτα μεγάλο αριθμό τεχνιτών (ο αριθμός είναι συμβολικός, σημαίνει «πάρα πολλοί μαστόροι»), συμβάλλει στην προβολή του πλούτου της οικογένειας και της αξίας της κόρης. Ακόμα, η κόρη παρουσιάζεται ως απόγονος βασιλιάδων (το βασιλικό περιβάλλον διαθέτει πλούτο, εξουσία και δόξα), ενώ τα παπούτσια της θα είναι διακοσμημένα με μαργαριτάρια.

Και στα δύο νανουρίσματα είναι κοινός ο τρυφερός τόνος αλλά και το αίσθημα περηφάνιας της μάνας για το παιδί της. Κοινή επίσης και ηαγωνία για την ασφάλεια του βρέφους αλλά και η ελπίδα για το μέλλον. Το φαντασιακό στοιχείο, που χαρακτηρίζει και τα δύο τραγούδια, δημιουργεί ένα ονειρικό κλίμα, εναρµονισµένο µε την ήρεμη κατάσταση του παιδικού ύπνου.

ΣΧΕΣΗ ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑΤΩΝ-ΠΑΡΑΜΥΘΙΩΝ.

Τα νανουρίσματα είναι δημιουργήματα του λαϊκού λόγου, όπως τα παραμύθια, ωστόσο διαφέρουν από αυτά ως προς την εξωτερική μορφή (το παραμύθι είναι πεζό αφηγηματικό κείμενο, ενώ το νανούρισμα έμμετρο ποιητικό, με ιαμβικό μέτρο και μακρόσυρτη μουσική). Όμως έχουν και πολλά κοινά στοιχεία:

α. Ως προς το περιεχόμενο και τα νανουρίσματα και τα παραμύθια κινούνται σε έναν κόσμο μαγικό και ονειρικό, παρουσιάζοντας εξωπραγματικές και υπερφυσικές καταστάσεις και χρησιμοποιώντας προσωποποιημένα τα στοιχεία της φύσης, ενώ παράλληλα καθρεφτίζουν τα συναισθήματα και τις αρετές του λαού (αγάπη, αφοσίωση κ.ά.).

β. Ως προς τη μορφή: Μοιάζουν ως προς το λεξιλόγιο, τη σύνταξη και το ύφος, ενώ χρησιμοποιούν κοινά στοιχεία τεχνικής (μαγικοί αριθμοί, ο νόμος των τριών, άστοχα ερωτήματα, επαναλήψεις κ.ά.).

γ. Ως προς το σκοπό: Τόσο το νανούρισμα όσο και το παραμύθι βοηθούν το παιδί να αποκοιμηθεί (των παραμυθιών το κοινό είναι ευρύτερο, το ίδιο και ο σκοπός τους, αφού δεν περιορίζονται στα μικρά παιδιά, αλλά τα ακούν με ευχαρίστηση και οι μεγάλοι, επειδή είναι γοητευτικές διηγήσεις που ευχαριστούν τους ακροατές).

Η «κοινότητα» των στοιχείων οφείλεται στο γεγονός ότι και τα παραμύθια και τα νανουρίσματα ανήκουν στη λαϊκή παράδοση, απεικονίζουν τα βιώματα, τα συναισθήματα, τις αντιλήψεις και τις αισθητικές προτιμήσεις του λαού και αποτελούν έκφραση της τέχνης, της ευαισθησίας και της φαντασίας του.